२००७ सालअघिको नेपाली साहित्य र राजनीतिमा चाख लिइसकेकाहरूलाई गोपालप्रसाद रिमालको परिचय दिइरहनुपर्ने आवश्यकता छैन । नेपालमा गद्य–कविताको विकासमा उहाँको जुन भूमिका रहेको छ, हाम्रो नाट्य साहित्यमा उहाँको ‘मसान’को जुन उत्कृष्ट ठाउँ छ, नेसनल लिग र प्रजा पञ्चायत आदिको गठन र तीद्वारा भएका सामाजिक–राजनीतिक आन्दोलनहरूमा उहाँको जुन देन रहेको छ, ती कुराको आज वास्ता नभइरहेको भए तापनि हाम्रो राष्ट्रिय जीवनको इतिहासमा तिनको निकै महत्वपूर्ण स्थान छ ।

रिमालज्यूसँग मेरो परिचय २००७ सालमा भएको हो । उहाँलाई डिल्लीबजार कालिकाथाननिरको नजरबन्दीबाट र मलाई सिंहदरवार गारदको थुनाबाट झिकी एउटै ट्रकमा हालेर बन्दा–बन्दैको नक्खू जेलमा पु-याइएको थियो । त्यसदिन पाँच–सात जनाले साइत गरेको त्यस जेलमा अलि महिनापछि सवा सयभन्दा कम राजबन्दी भेला भएनन् होला । झ्यालखानामा पुगेदेखि नै म उहाँको ज्यादै घनिष्ठ सम्पर्कमा आएँ । त्यहाँ हामी निकै महिनासम्म बस्यौं र क्रान्तिपछि सबै राजबन्दी छाडिँदा सँगै छुट्यौं । यस निबन्धको विषय भने जेलमा छँदाका कुरा नभएर सातसालपछि रिमालज्यूसँग बेला–बखतमा भएका मेरा कुराकानी र तिनले मेरो भावना–जगत्मा पारेको प्रभाव आदि नै छन् ।
मैले भेटेको बेलामा नै रिमालज्यू विक्षिप्त भइसक्नुभएको थियो । त्यसपछि बीच–बीचमा कहिलेकाहिँ उहाँ सद्दे हुन लाग्नुभएको लक्षण देखिएको थियो तापनि आजसम्म उहाँलाई विसेक भइसकेको छैन । बरु विक्षिप्तता झन्झन् बढ्दै गइरहेछ र अब हम्मेसी निको हुनुहोला भन्ने पनि देखिन्न ।
सद्दे समाजको सदस्य भइखाएकाले अरू मानिसका अगाडि म रिमालज्यू–बाट पर–पर भएर हिँड्न खोज्छु । तर, उहाँ बौलाहा हुनुभएकोले यस्तो भेद गर्नुपर्ने आवश्यकता ठान्नुहुन्न र मलाई देखेपछि नजीक पर्न खोज्नुहुन्छ । केही गरी मैले देखिन वा देखेको नदेख्यै गरी हिँड्न खोजेँ र उहाँले देख्नुभयो भने उहाँ अस्वाभाविक किसिमबाट तर, रोबिलो ढङ्गसँग बोलाउनुहुन्छ– ‘ए श्याम यता आ !’ उहाँ बौलाहा भएर आउनुहोस्को सट्टा ‘आ’ अथवा ‘आइज’ भन्ने गर्नुभएको होइन । पहिलो पल्ट बोलचाल भएदेखि नै उहाँले भलाई भैया, भाइ या श्याम र तँ भन्ने गर्नुभएको हो र आज पनि त्यही नजीकको साइनु लाएर मप्रति उहाँ त्यतिकै स्नेहपूर्ण व्यवहार गर्नुहुन्छ । जब श्यामप्रसादज्यू र तपाईं भनिकन पनि भित्रभित्रै कैंची काटेर हिँड्ने भलादमीहरूको व्यवहारबाट भाउन्न भएर वाक्क आउन खोज्छ, त्यसबेला मलाई बौलाहा रिमालसँग घन्टौंसम्म बसी कपटको गन्धसम्म पनि नआउने उहाँका ‘तँ’ र ‘श्याम’ जस्ता सम्बोधनमा विलक्षण–विलक्षण कुराहरू सुन्न मन लाग्छ । अनि म आफैं नजीक पर्न जान्छु र कुरा उप्काउँछु– ‘दाजु के गर्न लाग्नुभएको ?’ अथवा ‘दाजु कहाँ जान लाग्नुभएको ?’

एकताक रिमालज्यूले ‘जोडा लेखक सङ्घ’को नाउँबाट रसीद कितापहरू छपाउनु भएछ र त्यसको सदस्य बनाउँदै तथा चन्दा बटुल्दै हिँड्ने गर्नुभएको रहेछ । बाटामा भेट हुँदा वहाँले मलाई सदस्य बन्न भन्नुभयो । मैले एक–दुई दिनपछि बनूँला भनी बराबर टारिरहेँ । त्यसरी त्यसरी टार्नुपर्ने मुख्य कारण के थियो भने सदस्यता शुल्क एक वा दुई रुपियाँ राखिएको थियो र त्यसबेला आफू ढाक्रे भएकाले त्यति रुपियाँ खर्च गर्न मलाई गाह्रो लागिरहेको थियो । तर एक दिन मलाई रिमालज्यूले समातेर भन्नुभयो– ‘सधैं छल्न पाउँदैनस् । सदस्य बन्ने भए अहिल्यै बनिहाल्, नबन्ने होस् भने बन्दिनँ भन् । अनि मात्र छाड्छु ।’ मैले साँचो कुरा बक्न करै लाग्यो– ‘रुपियाँ नभएर पो सदस्य बन्न नपाएको त !’ रुपियाँ दिन नसके पनि कहिलेकाहिँ लेखक–सङ्घको काम त गरिदिन सक्छस् कि ?’– उहाँले सोध्नुभयो । ‘त्यसो त किन नसक्नु ?’ भन्ने जवाफ दिएपछि शुल्क विना नै म सदस्य भइहालेँ ।
त्यस दिनको त्यो सानो घटना अचेल दिनहुँ भनेजसो अनेक प्रसङ्गमा दाँजिन आई बौलाहा र सद्देको परिभाषा छुट्टयाउन मलाई अप्ठ्यारो पार्छ । अचेल म आफूले निकाल्न आँटेका पत्रिकाहरूको ग्राहक बनाउँदै र चन्दा बटुल्दै हिँड्ने गर्छु । निकै जना प्रतिष्ठित व्यक्तिहरू दुई–चार दिनपछि ग्राहक बन्छु, विशेष चन्दा पनि दिन्छु भनी बाचा बाँध्छन् । तर, दुई–चार दिनपछि भेट्दा फेरि दुई–चार दिनको भाका गर्छन् । त्यसपछि पनि एउटा न एउटा निहुँबाट अलमल्याइरहन छाड्दैनन् । यसरी तिनीहरूले ढाँट्ने गरेको देख्ता रिमालज्यूलेझैं पाखुरा समातेर ती महाशय–हरूसँग भन्न मन लाग्छ– ‘जो सकेको सहयोग गर्ने हो भने गर, नगर्ने हो भने गर्दैनौं भनी सफासफी जवाफ देओ ! किन अरुलाई बिनसिति झुलाउँछौ ? तर मनमा यस्तो भावना उठे तापनि त्यस्तो व्यवहारलाई यस्तो जवाफ दिनु अनुचित नलागे तापनि प्रचलित शिष्टाचार र सभ्यताको नाताले म त्यसो गर्न सक्तिनँ । ग्राहक बनाउने र चन्दा उठाउने कुरा त जान दिउँ, आफूले काम गरे बापत तोकिएको पारिश्रमिक लिने बेलामा समेत मलाई धेरैपल्ट यस्तो अप्ठ्यारो परेको छ । भरे–भोलिको भाका राख्ने हुँदा पहिल्यै माया मार्न पनि सकिएन तर आखिरमा कामको रुपियाँ मात्रै नगुमाई आजित नहोउन्जेलसम्म धाउँदाको मिहिनेत र समय पनि खेर फाल्नुपरेको छ ।
सदस्यता सम्बन्धी नियम पनि बौलाहा रिमालले बनाएको सङ्घजस्तो देख्तिनँ, त्यसैले इच्छा हुँदाहुँदै पनि कैयन सामाजिक र साँस्कृतिक सङ्घ संस्थाहरूको सदस्य बन्न सकेको छैन । रिमाल बौलाहा हुनाले मैले नगद शुल्क तिर्न नसक्ने अवस्था जनाउँदा ‘उसो भए केही काम गरिदिनु’ भनी उहाँले मलाई सदस्य बनाउनुभएथ्यो । तर नबौलाएका मानिसहरूले बनाएका सङ्घमा त्यति उदार नियम कसरी हुन सक्छ ? ‘तपाईंप्रति हाम्रो सहानुभूति छ । तर के गर्नु नियमले गर्दा’ भनी उनीहरू सदस्य बन्न गएका मजस्ता धेरै जनालाई फर्काउँछन् । त्यसबेला म बुझ्न सक्तिनँ, नियम भन्ने कुरालाई मानिसको सुबिस्ता हेरी सच्चाउँदै लैजानुपर्ने आवश्यकता छ अथवा पुरानो नियमबाट मानिसहरूलाई मर्का परेको देख्दादेख्तै पनि त्यसलाई जस्ताको तस्तै रहिरहन दिनु सुसभ्यता हो ?

उहाँले आयोजक महोदयसँग दुई–तीन पल्ट सोध्नुभयो । तर, प्रत्येक पल्ट ‘तपाईंको पालो एक छिनपछि आउँछ’ भनी टार्न खोजियो । उनीहरूले रिमाललाई बौलाहा भनी मञ्चमा उक्लनै नदिने सुर कसेका रहेछन् भन्ने कुरा बल्ल मैले बुझेँ ।

२०१२ साल, माघ । शहीद–सप्ताहको कार्यक्रम अन्तर्गत सरस्वती सदनमा साहित्य सम्मेलन गरिएको थियो । रिमालज्यू पनि कविता सुनाउन चाहनुहुन्थ्यो । उहाँले मलाई भन्नुभयो । मैले आयोजक छेउ गई नाउँ टिपाउने राय दिएँ । उहाँले त्यसै गर्नुभयो तर, साराको पालो आयो, उहाँको पालो आउने लक्षण देखिएन । यत्तिकैमा रिमालज्यूले मसँग ‘मेरो पालो कहिले आउँछ ?’ भन्नुभयो । मैले यसपल्ट पनि आयोजकसँग नै सोध्ने सल्लाह दिएँ । उहाँले आयोजक महोदयसँग दुई–तीन पल्ट सोध्नुभयो । तर, प्रत्येक पल्ट ‘तपाईंको पालो एक छिनपछि आउँछ’ भनी टार्न खोजियो । उनीहरूले रिमाललाई बौलाहा भनी मञ्चमा उक्लनै नदिने सुर कसेका रहेछन् भन्ने कुरा बल्ल मैले बुझेँ ।
देशको निम्ति चल्दाखेरि अङ्गभङ्ग भएका अथवा शारीरिक या मानसिक स्वास्थ्य गुमाएका मानिसहरू देख्ता मलाई अर्ध–शहीदको दर्शन पाएझैँ लाग्छ । त्यसैले त्यस बेला रिमालज्यूप्रतिको त्यस किसिमको व्यवहार मलाई शहीदपर्वमा शहीदकै अपमान भएझैँ लाग्यो । आराधना गरेपछि शहीदहरू बाँचेर आउने भएदेखि त्यस बेला त्यहाँ भेला भएका निकै जनाले मेच र टेबिल आदि जे जे पायो त्यही टिपी उनीहरूलाई बेस्सरी भकुर्दा हुन् भन्ने पनि लाग्न थाल्यो । त्यहाँको वातावरणले यस्तो उपमा सम्झना गराएकोले कृत्रिम लोकाचारहरूबारे एक मन त मलाई हाँसो पनि उठ्यो । तर उत्नीखेरै मलाई त्यहाँ भएको माइकलेभन्दा ठूलो स्वरले ‘शहीदहरूको उपहास बन्द गर’ भनी चिच्याउने झोँक चल्यो । ‘बहुलाहा’ भनियूँला भन्ने डरले त्यसो गर्ने आँट पुगेन तापनि मैले रिमालज्यूसँग सुटुक्क भनेँ– ‘दाजु, उक्लनोस् मञ्चमा र सुनाउनोस् आफ्नो कविता ! हेरौं त तपाईंलाई कसले छेक्दोरहेछ !’ रिमालज्यू मण्डपमा उक्लनु भयो । त्यस सम्मेलनमा सुनाइएका कविताहरूमध्ये उहाँकै कविता सबभन्दा उम्दा थियो । ‘गुनासो’ शीर्षक उहाँको त्यो गद्य कविता रुचाएर सुन्नेहरूले दुई–तीन पल्ट थपडी बजाएथे । यस घटनाले रिमालज्यूको बहुलठ्ठीपन त सिद्ध गर्न सक्तैन, तर यहाँनिर हाम्रो समाजकै हावा खुस्केको हो भनी शङ्का गर्ने ठाउँ भने अवश्य छ ।

‘बौलाहासँग के कुरा गर्नु’ भनी समितिका मानिसले उहाँलाई कुनै बिङ्गा लाएर फर्काइदिएका रहेछन् । रिमालज्यूलाई पुस्तक फिर्ता नगरियोस् सही, तर कुनै कृतिलाई यसरी कुहाएर राख्नु कर्तव्य हो ? के यस पुस्तकको छापिने पालो आउनै सक्दैन ?

एक दिन मैले रिमालज्यूसँग भनेँ– ‘दाजु ! मैले तपाईंलाई अचेल प्रशस्त फुर्सत देख्छु । एक–दुईवटा पुस्तक लेख्नु भए पनि बेस हुन्थ्यो !’ जवाफ मिल्यो– ‘पहिले लेखेका पुस्तक त प्रकाशित गरिदे !’ मैले भनेँ– ‘के लेख्नुभएको छ ? खोइ त पुस्तक हेरूँ ?’ भन्नुभयो– ‘एउटा नाटक समितिमा छ । लिन गएको दिएनन् ।’ मलाई लाग्यो– ‘बौलाहाको तरङ्ग न हो । २००३ सालमै प्रकाशित भइसकेको ‘मसान’लाई अझै अप्रकाशित रूपमा रहेको छ भन्ने ठान्नुभएको होला ।’ किनभने, त्यस बेलासम्म रिमालज्यूले अर्को पुस्तक पनि लेख्नुभएको छ भन्ने थाहा थिएन । तर, पछि एक दिन नेपाली भाषा प्रकाशन (ने.भा.प्र.) समितिको अवस्था बुझ्न भनी त्यहाँ जागिर भएका एक जना लेखककहाँ गएको बेला मैले रिमालज्यूको पुस्तकबारे नपत्याई–नपत्याई सोधिहेर्दा पो रहस्य खुल्यो । रिमालज्यूले तलब लिएर लेखेको हुनाले त्यो पुस्तक उहाँलाई फिर्ता दिन नसकिएको रहेछ र ‘बौलाहासँग के कुरा गर्नु’ भनी समितिका मानिसले उहाँलाई कुनै बिङ्गा लाएर फर्काइदिएका रहेछन् । रिमालज्यूलाई पुस्तक फिर्ता नगरियोस् सही, तर कुनै कृतिलाई यसरी कुहाएर राख्नु कर्तव्य हो ? के यस पुस्तकको छापिने पालो आउनै सक्दैन ?
समाज रिमालज्यूप्रति सद्भावना र सहानुभूतिपूर्ण नबनेको होस्, तर आज विक्षिप्तावस्थामा समेत यस समाजको केही भलो गरूँ भन्ने भावना उहाँमा देखिन्छ । एक दिन सोध्नुभयो– ‘ए भाइ, तैँले ‘गोरखापत्र’मा जागिर नखाएको ?’ मैले भने, ‘गोरखापत्रमा काम गर्ने मानिस छँदैछन् नि !’ जवाफ दिनुभयो– ‘त्यस्तो कामले भएन । यसलाई ‘प्रावदा’ पार्न सक्नुप¥यो । एक जना भूतपूर्व मन्त्रीले ‘गोरखापत्र’लाई बन्द गरी आफ्नो दैनिक अखबारको एकलौटी कायम गर्ने दाउ लिएका छन् भन्ने पनि मैले सुनेको हुँ । यसरी एकातिर राष्ट्रका कर्णाधार भइखाएकाहरूमा यस्तो क्षुद्रता देखिन्छ भने अर्कातिर रिमालज्यू ‘गोरखापत्र’को स्तर उकासी यसलाई आधुनिक रूप दिएर संसारका सुप्रसिद्ध अखबारहरूको दाँजोमा पु-याउन चाहनुहुन्छ । कानाको मुलुकमा पुगेपछि एउटा आँखा चिम्लेर हिँड्न नजान्ने अथवा नखोज्ने रिमालजस्ता मानिस साँच्चि नै बौलाहा हुन् ।
एक फेर रिमालज्यूले भन्नुभयो– ‘ए श्याम, हामी दुई जना भएर एउटा स्लेटपत्र झिकौँ !’ राणा सरकारले कागत र कलम–मसी आदि नदिने हुँदा नक्खू जेलमा छँदा हामी राजबन्दीहरूले स्लेटमा लेखेर अखबारहरू निकालेका थियौँ । मैले रिमालजीप्रति व्यङ्ग्य गर्दै जवाफ दिएँ– ‘अझै नक्खूभित्र छु भन्ने ठान्नुभएको छ हैन ?’ उहाँले साध्नुभयो– ‘नक्खूमा बसेभन्दा कति अङ्गुल बढिसक्यौँ भन्ठानेको छस् त ?’ रिमालज्यूको यो प्रश्न त्यस बेलादेखि मेरा मनमा बराबर भनेजसो रूमलिने गर्छ र नक्खू जेलमा छँदाखेरिको अवस्था सम्झन्छु– हामी सारै कष्टमा थियौं तापनि जनही दिनको डेढ माना चामल आउँथ्यो । आज त्यही डेढ माना चामलको निधो नहुँदा लेखपढद्वारा बौद्धिक विकास गर्ने र देशलाई अघि बढाउनको निम्ति जनशक्तिलाई सङ्गठित पार्ने आदि काममा समय दिन पाइएको छैन । जेल बाहिरबाट आउने चीजबीजले विषमता ल्याउन खोज्यो ता पनि हामी सबैजसो राजबन्दीहरू विषमताको मात्रा सकेसम्म कम रहोस् भन्ने चेष्टा गथ्र्यौँ । कागतका छापा निकाल्न नपाएका भए पनि हाम्रा पेन्सिलका टुप्पा तीखा थिए । हामीलाई डर, लोभ र बैरीको भेदनीतिले डगाउन सकेको थिएन । इत्यादि ।
एक दिन दिउँसो रिमालज्यू टुँडिखेलको एउटा छेउमा गएर बस्नुभयो । उहाँसित कुरा गर्न हिँडेको म पनि सँगै थिएँ । त्यस बेला पुलिसले छेउका केही हातभन्दा भित्र मानिसहरू रोकिरहेका थिए । रिमालज्यूबाट मुढे हात जति साँध छिचोलिएको हो कि जस्तो मलाई लागेको मात्र थियो पुलिसले त्यहाँनिर बस्न आपत्ति प्रकट गरिहाले । तर, रिमालज्यू हट्नुभएन । पुलिस फेरि कराए । तैपनि रिमाल हट्नुभएन अनि पुलिसले हामीनिरै आएर फेरि भन्दा उहाँले ‘तिम्रो अफिसरलाई पठाइदेऊ’ भन्नुभयो । अनि अफिसर आए । अफिसरले उहाँलाई चिनेका रहेछन् क्यारे, भने –‘रिमालज्यू अलि बाहिरपट्टि बसिदिनुप-यो ।’ उहाँले केही पर औँल्याएर सोध्नुभयो– ‘तिनले भने भित्रपट्टि बस्न हुने, मैले नहुने किन ?’ नभन्दै रिमालज्यूले औंल्याएको मानिस उहाँभन्दा अझ डेढ हात जति बढी भित्रपट्टि बसेका रहेछन् । तर, ती अफिसर अर्का मानिसलाई पनि हटाउन नगई पुलिससँग ‘सिल्ली हुन्, छाड्दे !’ भनेर फर्के ।

मेरो लेखोटमा ‘गर्दछ’, ‘हेर्दछ’ र ‘उठ्दछ’ जस्ता क्रियापद देखेर भन्नुभयो– ‘पण्डित्याइँ नछाँटी लेख्न सक्तैनस् ? गर्छ, हेर्छ, उठ्छ, सुत्छ र बोल्छ जस्ता रूप लिन तँलाई कसले छेक्यो ? हाम्रा आमा, दिदी, बहिनी र साना भाइछोराहरू बोल्दा के भन्छन् ?’ यसरी बौलाहा रिमाल मलाई कहिलेकाहिँ भाषा सम्बन्धी शिक्षा पनि दिने गर्नुहुन्छ ।

रिमालज्यू बहुलाउनु भएको छ भन्ने कुरा म पनि मान्छु । तर, उहाँलाई सिल्ली मान्नु उहाँले सोधेको सवालको जवाफ होइन । न्याययुक्त जवाफ दिन नसक्दा रिमालज्यूलाई सिल्ली भनेर आफ्नो मानसिक हार छोप्न खोज्ने पुलिसका ती अफिसरजस्तै हामीमध्ये पनि धेरै जना आफ्नो पलायनवादी प्रवृत्तिलाई ढाकछोप गर्न सहनशीलता र विनम्रताको अतिशय महत्व गाएर हिँड्ने छन् । साना–साना भए तापनि न्यायोचित कुरामा बौलाहा रिमालले झैँ अड्न नसक्ता हामी सद्दे भइखाएकाले निकै ठुल्ठूला हकहरूसमेत गुमाइसकेका छौँ, गुमाइरहेका छौँ र यस्तै चाला हो भने अझ पनि गुमाइनै रहने छौँ ।
त्यस दिन रिमालज्यूले मेरो ब्यागमा कागतपत्रहरू हेर्नुभएको पनि थियो । मेरो लेखोटमा ‘गर्दछ’, ‘हेर्दछ’ र ‘उठ्दछ’ जस्ता क्रियापद देखेर भन्नुभयो– ‘पण्डित्याइँ नछाँटी लेख्न सक्तैनस् ? गर्छ, हेर्छ, उठ्छ, सुत्छ र बोल्छ जस्ता रूप लिन तँलाई कसले छेक्यो ? हाम्रा आमा, दिदी, बहिनी र साना भाइछोराहरू बोल्दा के भन्छन् ?’ यसरी बौलाहा रिमाल मलाई कहिलेकाहिँ भाषा सम्बन्धी शिक्षा पनि दिने गर्नुहुन्छ । यति मात्र होइन, अचेल लिपिबारे पनि उहाँको मत फेरिएको देख्छु । केही वर्ष अघिसम्म ‘एक’, ‘ऐना’, ‘उसको’ र ‘इलम’ लेख्नुहुने रिमालजी अब ‘अ‍ेक’, ‘अ‍ैना’, ‘अुसको’ र ‘अिलम’ लेख्ने गर्नुहुन्छ । देवनागरी लिपिमा सुधार गर्नुपर्ने आवश्यकता छ वा छैन भन्ने विषयमा भारतमा निकै वर्षदेखि विवाद चलिरहेको छ, सुधारको खाँचो देख्नेहरूले आफ्नो मतअनुसार लेखेर पुस्तक–पत्रिकाहरू निकाल्ने गरेका पनि छन् । हाम्रो लिपि पनि देवनागरी भएकोले यस सम्बन्धमा हामीले एकपटक त विचार गरिहेर्नुपर्ने नै हो । तर, रिमालज्यू बाहेक अरू नेपालीले यस्तो परिवर्तनलाई लिएको अथवा यसको अनावश्यकता देखाएर विचार प्रकट गरेको मलाई थाहा छैन ।

‘तँ पनि पैसा खान पाएदेखि अर्काले जे–जे भन्यो त्यही–त्यही लेखेर हिँड्दोरहेछस् नि’– यो थियो मलाई जवाफ । हो, बौलाहा दाजुले भन्नुभएको कुरा धेरै अंशमा साँचो हो । मैले जीविकाको निम्ति आफ्नो मतसँग नमिल्ने कुरा पनि अरूले लेखाउँदा लेख्ने गरेकै छु ।

एकताक रिमालज्यूले खुकुरी भिरेर हिँड्न थाल्नुभएको थियो । एक दिन मैले ‘यो किन भिरेको दाजु ?’ भनेर सोध्दा उहाँले ‘तँलाई काट्न !’ भन्ने जवाफ दिनुभयो । उहाँको त्यस्तो अप्रत्यासित जवाफ सुनेपछि मैले भनेँ– ‘हाम्रो समाजमा काट्न माफिकका तत्व अरू कोही देख्नुभएन र तपाईंले मलाई काट्छु भन्नुभएको ?’ ‘तँ पनि पैसा खान पाएदेखि अर्काले जे–जे भन्यो त्यही–त्यही लेखेर हिँड्दोरहेछस् नि’– यो थियो मलाई जवाफ । हो, बौलाहा दाजुले भन्नुभएको कुरा धेरै अंशमा साँचो हो । मैले जीविकाको निम्ति आफ्नो मतसँग नमिल्ने कुरा पनि अरूले लेखाउँदा लेख्ने गरेकै छु । के गरूँ, यसको निम्ति म विवश छु । तर, म जस्तो मानिस चाहिँ विवश भएर आफ्नो कलमलाई राख्नु, चाहे लोभवश या अरू कारणबाट, यसले प्रतिक्रियावादलाई मद्दत भने अवश्य पुर्याउने गरेकै छ । अनि मेरो अघिल्तिर एउटा ठूलो प्रश्नचिन्ह उभिन आइपुग्छ– के हामी कलमजीवी या बुद्धिजीवीहरू प्रतिक्रियावादलाई परास्त पार्नसमेत प्रकट या अप्रकट किसिमबाट नियमित रूपले कर्तव्य पूरा गरिरहेका छौँ ?
बौलाहा दाजुसँग भेट हुने गर्दा भएका यस्ता खालका कुराकानीले उहाँको बारेमा केही लेख्ने विचार ममा आयो । तर आफ्नो बारेमा कुनै अखबारले सम्पादकीय टिप्पणी लेख्ता उहाँले जाती मान्नुभएन भन्ने मैले सुनेको थिएँ । त्यसैले उहाँसँग एक दिन सोधेँ– दाजु, तपाईंको बारेमा कसैले केही लेख्ने विचार गरेका रहेछन् । यस कामलाई तपाईं कस्तो ठान्नुहुन्छ ?’ उहाँले नेपाल र भारतबाट प्रकाशित विभिन्न मितिका नेपाली हिन्दी र अङ्ग्रेजी अखबारहरूको नाउँ लिँदै भन्नुभयो– ‘कसैले लेखेर के हुन्छ ? फलानो समयमा फलानो अखबारले यसो लेख्यो । त्यसपछि फलाना–फलानाले यसोयसो लेखे । तर लेखाइले मात्र के भयो खोइ ?’ यो जवाफ पनि कम घतलाग्दो थिएन । साँच्ची नै हो, लेखेर मात्रै के हुन्छ र ? लेखेअनुसार गर्ने गराउनेसमेत प्रयास हुँदैन भने लेख्नाको उद्देश्य के ?– खालि एउटा फेशन ! यही लेखको बारेमा पनि कसैले दुई–चार ओटा खोट लाउलान्, कसै–कसैले धेरथोर रुचाउलान् अथवा कसैलाई औधी नै मन पर्ने पनि हुन सक्छ । तर, के यस लेखका सम्बन्धमा मानिसहरूको राय थाहा पाउन मात्र लेखेको हुँ ? हो, मेरो यस प्रयासका बारेमा मानिसहरूको टिप्पणीले मलाई आफ्ना भााषा र शैली माझ्न या सिँगार्न मद्दत मिल्न सक्छ, विचारकै दृष्टिबाट पनि केही सहायता पाइएला । तर यो त गौण कुरा हो किनभने, लेख भनेको त साधनसम्म हो । आफ्नो विचार कोही भाषणको भरबाट पोख्छन्, कोही लेखको आड लिएर त्यस्तै कोही चित्र आदि अरू साधनबाट । म चाहन्छु– मानिसहरू मेरो लेख सपार्ने कुराभन्दा बढी ध्यान आफ्नो समाजलाई सच्याउने कुराउपर दिने कृपा गरून् । बोलाहा रिमालको ओखती गराउने प्रयत्न गरून् तथा रिमालझैँ अरू अनेक प्रतिभाहरूलाई बौलाहा भएर हिँड्नुपर्ने परिस्थितिमा नपु-याउन् ।

(२०१४, फागुन ३ मा लेखिएको प्रस्तुत निबन्ध शर्माको पुस्तक ‘प्यारो दाजुको सम्झनाः गोपालप्रसाद रिमाल बारेका संस्मरणहरू’ मा प्रकाशित छ)